با این حال پرسش اساسی این است که سبک زندگی رمضانی یا به بیانی بهتر، سبک زندگی اسلامی از چه ویژگی‌هایی برخوردار بوده و چگونه می‌توان در‌ماه مبارک آن را تقویت کرد و از همه مهم‌تر به‌عنوان الگویی مهم در سبک و شیوه زندگی به دیگر مواقع سال آن را تسری داد؟ در پی پاسخ به این پرسش‌ها به سراغ دکتر مجید معارف، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ اسلام رفتیم و با وی ابعاد گوناگون این مسئله را به بحث و بررسی گذاشتیم. آنچه از پی می‌آید، حاصل این گفت‌وگوست.
- ماه مبارک رمضان معنویت ویژه‌ای را در میان مومنان و به‌دنبال آن، جامعه اسلامی پدید آورده و گسترش می‌دهد. آیا از این مسئله می‌توان به سبک ویژه‌ای از زندگی یاد کرد؟
خداوند درآیه 183سوره مبارکه بقره می‌فرماید: ای مومنان، روزه بر شما مقرر شده همچنان که بر پیشینیان شما مقرر شده بود. شاید که پرهیزکار شوید خوب! چنان که می‌دانیم، یکی از عبادت‌های شرعی روزه است. روزه در ادیان گذشته به‌نوعی بوده و در اسلام هم تثبیت شده است. منتها تفاوت‌هایی بین روزه در اسلام با روزه در امت‌های گذشته می‌توان پیدا کرد. از برخی روایات استفاده می‌شود که روزه در امت‌های گذشته در ماه‌های گوناگون سال پراکنده بود. به این معنا که موحدان آن امت‌ها موظف بودند مثلا در هر‌ماه سه روز را روزه بگیرند که مجموعا در سال 36روز می‌شد. در اسلام این روزه در یک‌ماه متمرکز شد. لذا قرآن می‌فرماید: شهر الرمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من‌الهدی و الفرقان سپس می‌فرماید:فمن شهد منکم الشهر فلیصمه... یعنی هر کس که شاهد آمدن رمضان بود و آن را درک کرد، روزه خود را آغاز کند. حرفم این است که اگر روزه در اسلام در یک‌ماه تجمع پیدا کرد، ارتباطی دارد با سبک خاصی از زندگی که می‌توان آن را سبک زندگی اسلامی گفت.
- چرا از این سبک به‌عنوان سبک زندگی رمضانی یاد نمی‌کنید و عنوان کلی اسلامی به آن می‌دهید؟
در واقع، تولد این سبک خاص از زندگی که ایده‌آل اسلام است، با‌ماه رمضان شروع می‌شود البته اشاره خواهم کرد که ضمانت‌هایی هست که این سبک خاص از زندگی پس از‌ماه رمضان هم تداوم داشته باشد.
- ویژگی‌های این سبک زندگی خاص یا به‌عبارتی سبک زندگی رمضانی چیست؟
اگر سؤال بشود که مهم‌ترین دستاورد روزه در‌ماه رمضان چیست، خود قرآن می‌فرماید که لعلکم تتقون؛ یعنی برای اینکه شما پرهیزگار شوید. تقوا یک ترمز در وجود انسان است. اگر انسانی با تقوا و پرهیزکار باشد، به سمت گناه نمی‌رود، میل به گناه پیدا نمی‌کند و ایمانش به پروردگار عالم حفظ می‌شود. از این‌رو قرآن می‌فرماید که‌ای مومنان تقوا را رعایت کنید. گویا تقوا یک مرحله بالاتر از ایمان است که می‌تواند مکمل ایمان یا حافظ آن باشد. روزه‌ماه رمضان به ما کمک می‌کند که آن حالت تقوا در ما به اوج برسد. برخی از شاخصه‌های تقوا این است که امامان ما گفته‌اند که وقتی شما در‌ماه رمضان روزه می‌گیرید، فقط زبان و دهان شما نیست که از خوردن و آشامیدن امساک می‌کند؛ بلکه چشم و گوش و زبان شما هم باید به یک خود کنترلی برسد که نه حرام ببیند، نه حرام بشنود و نه حرام بگوید که عبارت از غیبت باشد. خوب که دقت کنیم می‌بینیم که تقوا یک خودکنترلی خودجوشانه را به انسان می‌دهد که انسان از روی اختیار دیگر به سمت گناه کشانده نمی‌شود.
روزه غیراز اینکه انسان را از نظر روحی تقویت می‌کند که ما تبلور این تقویت روحی را با صفت تقوا تعریف کردیم ، فواید دیگری هم دارد که من به برخی از آنها اشاره می‌کنم: پیامبر اسلام فرمودند: روزه بگیرید تا صحت و عافیت خود را حفظ کنید. مفهوم این چیست؟ مفهومش این است که روزه غیراز مسائل روحی، متضمن نوعی بازیابی سلامت جسمانی است. به این دلیل که در ایام روزه یکی از وعده‌های غذایی کم می‌شود. با این کار ما مجالی می‌دهیم به معده و جسم‌مان که کمی استراحت کند و برای 11ماه بعدی آماده باشد. از طرفی همین مسئله الگویی است برای 11ماه دیگر. همین که شما یاد می‌گیرید که در‌ماه رمضان قدری کمتر بخورید و بیاشامید و در برابر هوی و هوس‌ها مقاومت کنید، خود این می‌تواند در سایر ماه‌ها هم تداوم پیدا کند.
- چرا برای رسیدن به تقوا در روزه‌داری پیوسته به موانع و کنار زدن آنها اشاره می‌شود. به بیان دیگر چرا بیشتر بر جنبه‌های سلبی تأکید شده است تا جنبه‌های ایجابی. حکمت این مسئله چیست؟
اصولا ظرف محتوایی روزه در‌ماه رمضان تنها از نوع سلبیات نیست، از نوع ایجابیات هم هست. به‌عنوان مثال‌ماه رمضان بهار تلاوت قرآن است. به این معنا که هر مسلمان باید بخشی از وقتش را در این‌ماه به خواندن قرآن اختصاص دهد. در واقع با تلاوت قرآن معارف وارد روح وی می‌شود. یا در ذیل آیات روزه در سوره مبارک بقره یک آیه به دعا اختصاص دارد: و اذا سئلک عبادی عنی فانی قریب. اجیب دعوه الداع اذا دعان. . . . این ذیل آیات مربوط به روزه‌داری است. پس‌ماه رمضان ماهی است که بیش از همه ماه‌ها باید به درگاه خداوند دعا کرد و از او طلبید. هم از خداوند باید طلبید تا از گناهان گذشته انسان را پاک کند و هم از او خواست که حسن تقدیر را نسبت به آینده عطا کند. اوج این دعاها در شب‌های قدر است. در این شب‌ها ما سه شب بیدار می‌مانیم، دعا و قرآن می‌خوانیم و ممکن است نمازهای نافله‌ای بخوانیم. بنابراین در حقیقت آن اعتلای روحی که در‌ماه رمضان برای ما پدید می‌آید، فقط در سایه پرهیز و خودداری از برخی از محرمات یا حتی اموری که بالقوه حلال است مانند خوردن و آشامیدن نیست؛ بلکه یک رشته کارها و اموری است که ایجابی هم هست: ما قرآن می‌خوانیم، به خداوند نزدیک می‌شویم، دعا می‌کنیم، معتکف می‌شویم؛ یعنی به اختیار خودمان چند روزی از زندگی عادی خودمان فاصله می‌گیریم و متمرکز می‌شویم در نیایش با خدا در مسجدها. مجموعه همه اینها تقوا را در ما پدید می‌آورد.
شایسته است یک مطلب دیگر را هم در این ارتباط بگویم: یکی از دستاوردهای روزه تقویت روحیه اخلاص در وجود انسان است. حدیثی قدسی در این رابطه وجود دارد که پیامبر اسلام(ص) می‌گویند؛ خداوند فرموده است: روزه از آن من است و من خودم پاداش آن هستم. خداوند در این حدیث می‌فرماید که من خودم به روزه‌دار پاداش می‌دهم. به این معنا که محبت من، قرب من پاداش روزه‌دار است. اینکه خداوند می‌گوید؛ روزه از آن من است، معنایش این است که روزه عبادتی است که صرفا به‌خاطر خداوند انجام می‌گیرد. می‌دانیم که هر عملی که صرفا به‌خاطر خداوند صورت گیرد، آن عمل مخلصانه است. قرآن می‌فرماید که خداوند را با روحیه اخلاص عبادت کنید. یکی از مایه‌های تقویت روحیه اخلاص روزه گرفتن است.
- ارتباط روزه با اخلاص چیست؟
مثالی برای شما می‌زنم تا مسئله روشن شود. فرض کنید در وسط تابستانی که روزه گرفتید، وارد منزل می‌شوید و می‌بینید که هیچ‌کس در خانه نیست. به راحتی می‌توانید بروید سر یخچال آبی بخورید یا چیزی بخورید. هیچ‌کس متوجه روزه‌خواری شما نمی‌شود؛ اما با این حال این کار را نمی‌کنید. این یعنی چه؟ یعنی درست در جایی که مابین شما و خدایتان کسی نبوده و راحت می‌توانستید روزه خود را بشکنید؛اما این کار را نمی‌کنید. این ارتباط روزه را با اخلاص نشان می‌دهد. حالا ممکن است گاهی مواقع به‌ویژه در نمازهای جماعت یک حس ریا به انسان دست دهد؛ اما وقتی در خلوت خود نماز می‌خوانید کمااینکه در خلوت خود روزه می‌گیرید، این مسئله قطعا به اخلاص نزدیک‌تر است.
مسئله دیگری در این زمینه وجود دارد که به‌نظرم در ارتباط با همان سبک زندگی اسلامی قرار می‌گیرد. به ما گفته شده که روزه بگیرید تا در جریان گرسنگی بیچارگان و گرسنگان و تشنگی تشنگان قرار بگیرید. قطعا یکی از فلسفه‌های روزه‌داری این است که وقتی انسان روزه می‌گیرد و در پی آن گرسنه و تشنه می‌شود، یاد آن افرادی می‌افتاد که در این عالم در تمام مواقع سال گرسنه و تشنه هستند. بنابراین‌ماه رمضان از این حیث انسان را تشویق می‌کند که برود و به یاری مستمندان بشتابد. بر همین اساس اسلام بر سنت افطار و اطعام مستمندان در‌ماه مبارک رمضان تأکید زیادی دارد. عده‌ای به پیامبر(ص) می‌گفتند؛ ای پیامبر ما توان مالی چندانی برای اطعام مستمندان نداریم. پیامبر(ص) در پاسخ آنها می‌گفتند: خودتان را از آتش جهنم حفظ کنید. گرچه با دادن یک خرما.
بنابراین اگر ما خوب دقت کنیم، می‌بینیم که برای روزه از چند جانب خواصی تعریف شده است: اولا از نظر معنوی تقویت‌کننده حالت تقوا و اخلاص در انسان است. همه اینها مطابق آیات و روایات است که گفتیم. ثانیا از نظر اجتماعی روزه موجب می‌شود تا در جریان تشنگی تشنگان و گرسنگی گرسنگان قرار گیریم تا در نهایت بتوانیم سهمی هر چند کوچک در رفع گرفتاری‌های آنان داشته باشیم. ثالثا از نظر آخرت شناسی، روزه می‌تواند سپری در برابر آتش دوزخ باشد. رابعا روزه می‌تواند یک حالت تعادل در ما پدید بیاورد. از رهگذر این اعتدال در خوردن و آشامیدن، روزه می‌تواند سلامتی و تندرستی جسمانی ما را تأمین کند. از همین روی، پیامبر فرمودند: روزه بگیرید تا صحت شما برقرار شود. اینها مجموعا دستاوردهای روزه است.
- حال اگر این دستاوردها را بخواهیم با سبک زندگی بسنجیم، آیا به‌نظر شما می‌توان به سبک زندگی رمضانی یا اسلامی رسید؟
بله! می‌توان. در اینجا به زندگی متعادل اسلامی می‌رسیم. یک زندگی اسلامی متعادل، زندگی‌ای است که در آن، در خورد و خوراک افراط و تفریط نیست، زندگی‌ای است که انسان بتواند همنوعان خودش به‌ویژه فقرا و بیچارگان را درک کند. یک زندگی سالم اسلامی، زندگی‌ای است که همه کارهای آن به قصد تقوا و اخلاص و نزدیکی هر چه بیشتر به خدا انجام می‌شود. زندگی سالم اسلامی آن نوع زندگی‌ای است که از ذکر خدا تهی نمی‌شود. به همین‌خاطر می‌بینیم که در‌ماه مبارک رمضان توصیه شده که قرآن بخوانیم، دعا بخوانیم تا از این طریق ذکر خداوند در دل ما قوی و مستدام بشود. بنابراین روزه ما را آماده می‌سازد تا یک سبک زندگی اسلامی را در ابعاد مادی، معنوی و اجتماعی برای خودمان فراهم آوریم.
- به‌نظر شما چگونه می‌توان این سبک ویژه زندگی را به دیگر مواقع سال هم تسری داد؟ سازوکار این تداوم بخشی چیست؟
این نکته بسیار مهمی است که من سعی می‌کنم به ابعاد گوناگون آن اینجا اشاره کنم: وقتی قرآن می‌فرماید؛ لعلکم تتقون؛ یعنی روحیه تقوا در شما استوار و تقویت شود، مقصود ملکه تقواست. به این معنا که اگر شما 30روز به این شکل زندگی کنید یک دسته عادت‌های پسندیده در شما مستقر می‌شود که علمای اخلاق به آنها ملکه می‌گویند. ملکه همان صفات ثابت اخلاقی است. اما برای اینکه این صفات اخلاقی در 11ماه دیگر سال هم باقی بماند-حالا جدای از اینکه در 11ماه دیگر هم به ما توصیه شده که قرآن بخوانیم یا دیگر عبادات را انجام دهیم-چه باید بکنیم؟ در سنت روزه، پیامبر اسلام(ص) روزه‌ای را به نام روزه نوافل برای ما تعریف کرده‌اند. ایشان فرموده‌اند که در هر‌ماه سه روز روزه بگیرید و اگر هر کس این کار را بکند، او صائم الدهر خواهد شد؛ یعنی اینکه او کل عمرش را در روزه سپری کرده است. سر این مسئله را قرآن کریم در سوره انعام می‌فرماید که کسی که یک کار خیر و حسنه بکند، خداوند ده برابر آن را به شما خواهد داد. بنابراین اگر انسان سه روز در هر‌ماه روزه بگیرد، خداوند ثواب 30روز روزه‌داری را در کارنامه عمل وی قرار می‌دهد.
چنین فردی به تعبیر پیامبر(ص) تمام عمرش را در روزه‌داری به سر برده است. این سه روزی را که پیامبر(ص) برای ما به‌عنوان روزه نافله اعلام کرده‌اند، این روزها هستند: روز اول آن، پنجشنبه اول هر‌ماه قمری، روز دوم چهارشنبه هفته بعد است و روز سوم هم پنجشنبه هفته سوم یا پنجشنبه هفته چهارم. به این خاطر پیامبر سنت نافله را برای ما گذاشتند که ما آن حال و هوای رمضان را در سایر ماه‌ها تا حدی برای خودمان حفظ کنیم. این نه کار شاقی است که انجام دادن آن سخت باشد و نه در عین حال کاری بی‌فایده و بی‌ثمر؛ زیرا هر وقت که انسان روزه بگیرد، خودبه‌خود یک دسته مراقبت‌ها و احتیاط‌ها را در پیش می‌گیرد. بنابراین برای آنکه آن دستاوردهای معنوی و اجتماعی و فردی در‌ماه رمضان بلافاصله در ماه‌های پس از‌ماه مبارک تداوم پیدا کند، مومنان را تشویق کرده‌اند که در هر‌ماه سه روز آن را به روزه‌داری اختصاص دهند.به این ترتیب آن سبک زندگی اسلامی که در‌ماه رمضان ایجاد می‌شود، به این طریق می‌تواند در طول سال پایدار باقی بماند.
